کارەبا لە نێوان بەهەدەردانی سامانی عێراق و ئاوەدانی لە هەرێمی کوردستان

کارایی و حوکمڕانیی باش تەنها دروشم نین، بەڵکو پێوەرێکی ڕاستەقینەن بۆ هەڵسەنگاندنی توانای هەر دەسەڵاتێک لە بەکارهێنانی سامانی گشتی بۆ خزمەتکردنی هاووڵاتیان. کەرتی کارەبا، وەک یەکێک لە گرنگترین ژێرخانە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان، ئاوێنەی توانای حوکمڕانی و کارایی دامەزراوەکانی هەر وڵاتێکە، بەهۆی گرنگییە ستراتیژییەکەیەوە، ڕوونترین نموونەیە کە تێیدا جیاوازیی نێوان حوکمڕانیی کارا و بەڕێوەبردنی شکستخواردوو دەردەکەوێت، ئەم ڕاپۆرتە تیشک دەخاتە سەر ئەو هاوکێشە سەختەی کە حکومەتی هەرێمی کوردستان، بەتایبەتی لە سەردەمی کابینەی نۆیەم، توانیویەتی چارەسەری بکات: چۆن بە خەرجییەکی کەمتر، خزمەتگوزارییەکی زۆر باشتر پێشکەش بکرێت؟

لێرەدا، بەراوردێکی ڕاستەوخۆ لە نێوان دوو مۆدێلدا دەکەین: مۆدێلی عێراقی فیدراڵ، کە بە "بەرمیلێکی بێ بن" ناودەبرێت و سەدان ملیار دۆلاری تێدا بەهەدەر دراوە و مۆدێلی هەرێمی کوردستان، کە بە پلانی تۆکمە و چاکسازیی بنەڕەتی توانیویەتی بە خەرجییەکی گونجاوتر، بگاتە ئاستێکی بەرزی دابینکردنی کارەبا، ئەم ڕاپۆرتە دەیسەلمێنێت کە کێشەی کارەبا لە بنەڕەتدا کێشەی "پارە" نییە، بەڵکو کێشەی "حوکمڕانی"یە.

یەكەم: هەرێمی کوردستان - دەستکەوتەکانی کابینەی نۆیەم و پڕۆژەی ڕووناکی

 کاتێک پارە بەس نییە: شکستی مۆدێلی عێراقی

له‌ قۆناغێکدا که‌ تاریکیی نائومێدی به‌هۆی قه‌یرانی وزه‌وه‌ باڵی به‌سه‌ر عێراقدا کێشاوه‌، کابینه‌ی نۆیه‌می حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان، به‌ فه‌لسه‌فه‌یه‌کی جیاواز له‌ حوکمڕانی، چرایه‌کی گه‌شی له‌ناو جه‌رگه‌ی ئه‌م تاریکستانه‌دا هه‌ڵکردووه ئه‌م ده‌ستکه‌وته‌، که‌ له‌ پڕۆژه‌ی ڕووناکیدا چڕبووه‌ته‌وه‌، ته‌نها چاره‌سه‌رێکی ته‌کنیکی نییه‌ بۆ کێشه‌یه‌کی خزمه‌تگوزاری، به‌ڵکو گواستنه‌وه‌یه‌کی هزرییه‌ له‌ حکومه‌تێکی به‌کاربه‌ره‌وه‌ بۆ حکومه‌تێکی به‌رهه‌مهێنه‌ر و داهێنه‌ر  له‌بری ئه‌وه‌ی وه‌ک به‌غدا له‌ناو بازنه‌یه‌کی به‌تاڵی خه‌رجیی زه‌به‌لاح و ده‌ستکه‌وتی سفردا بسووڕێته‌وه‌، هه‌ولێر به‌ که‌مترین تێچوو و پشت به‌ستن به‌ ئیراده‌ی سیاسی و شه‌فافیه‌ت، سه‌لماندی که‌ کێشه‌ی ڕاسته‌قینه‌، نه‌بوونی پاره‌ نییه‌، به‌ڵکو نه‌بوونی دیدگا و گه‌نده‌ڵیی سیسته‌ماتیکه‌، به‌مه‌ش، کابینه‌ی نۆیه‌م نه‌ک هه‌ر ڕووناکیی بۆ ماڵه‌کان گه‌ڕانده‌وه‌، به‌ڵکو هیوای بۆ داهاتوویه‌کی جیاواز له‌ حوکمڕانیش چاند، که‌ تێیدا کارایی و خزمه‌تکردن، نه‌ک به‌هه‌ده‌ردان و موزایه‌ده‌ی سیاسی، پێوه‌ری سه‌رکه‌وتن بن.

دووەم: چاکسازی و دەستکەوتە ژمارەییەکان 

بەپێی بەڵگەنامە فەرمییەکانی وەزارەتی کارەبا تا ساڵی 2021، چاکسازیی بنەڕەتی ئەنجامدراون.
• زیادکردنی بەرهەمهێنان: توانای بەرهەمهێنانی کارەبا لە 2681 مێگاوات (2018) بۆ 3428 مێگاوات (2020) بەرزکراوەتەوە (+27.9٪).
• کەم کردنەوەی خەرجی: بە پێداچوونەوە بە گرێبەستەکان، ساڵانە زیاتر لە 300 ملیۆن دۆلار پاشەکەوت کراوە.
• زیادکردنی داهات: داهاتی ساڵانە لە 289 ملیار دینار (2018) بۆ 508 ملیار دینار (2020) بەرزبووەوە (+75.8٪).

پڕۆژەی نیشتمانیی ڕووناکی: هەنگاوێک بەرەو کۆتاییهێنان بە قەیران

پڕۆژەی نیشتمانیی ڕووناکی کە لە ئۆکتۆبەری 2024 دەستی پێکرد، وەرچەرخانێکی مێژووییە لە کەرتی کارەبای هەرێمی کوردستاندا و بە یەکێک لە گرنگترین و ستراتیژیترین پڕۆژەکانی کابینەی نۆیەمی حکومەت دادەنرێت، ئەم پڕۆژەیە کە بە هاوکاریی کەرتی تایبەت و بە پشتبەستن بە پلانێکی تۆکمە و دوورخایەن جێبەجێ دەکرێت، مەبەستی سەرەکی ئەوەیە کە کۆتایی بە قەیرانی درێژخایەنی کارەبا بهێنێت کە بۆ چەندین دەیە هاووڵاتییانی هەرێمی ئازار داوە، ئەم پڕۆژەیە نەک هەر تەنها پڕۆژەیەکی تەکنیکی و خزمەتگوزاریی تەواوە، بەڵکو نیشانەی ئیرادەیەکی سیاسی بەهێز و دیدگایەکی ڕوونە بۆ باشترکردنی کوالیتیی ژیانی هاووڵاتییان و دروستکردنی ژینگەیەکی باشتر بۆ وەبەرهێنان و گەشەسەندنی ئابووری.

1- دابینکردنی کارەبای 24 کاتژمێری: تاوەکو ئێستا نزیکەی 4.5 ملیۆن هاووڵاتی (70٪ی دانیشتووان) سوودمەند بوون یەکێک لە گەورەترین و بەرچاوترین دەستکەوتەکانی پڕۆژەی نیشتمانیی ڕووناکی، دابینکردنی کارەبای بەردەوام و بێ وچانە بۆ هاووڵاتییانی هەرێمی کوردستان تاوەکو ئێستا، نزیکەی 4.5  ملیۆن هاووڵاتی کە نوێنەرایەتیی 70٪ی گشتی دانیشتووانی هەرێمی کوردستان دەکەن، سوودمەندی لەم خزمەتگوزارییە بوون و توانیویانە کارەبای 24 کاتژمێری بەدەست بهێنن، ئەم ڕێژەیە کە لە ماوەیەکی کورتدا بەدەست هاتووە، وەرچەرخانێکی گەورەیە لە ژیانی ڕۆژانەی خێزانەکاندا، چونکە بۆ ماوەیەکی زۆر لەژێر کێشەی بڕانی کارەبا و پشتبەستن بە مۆلیدە ئەهلییەکاندا دەژیان، ئەم دەستکەوتە نەک هەر کاریگەرییەکی ئەرێنی لەسەر ژیانی تاکەکەسی و خێزانی هەیە، بەڵکو هاندەرێکی گەورەیە بۆ گەشەکردنی کەرتی بازرگانی و پیشەسازی و باشترکردنی ژینگەی وەبەرهێنان لە هەرێمدا. بەپێی ئامارەکان، ئەم پڕۆژەیە بەردەوامە لە فراوانکردنی تۆڕەکەی و چاوەڕوان دەکرێت لە ماوەی داهاتوودا، ژمارەی سوودمەندبووان بگاتە 100%ی دانیشتووانی هەرێم.

2-کوژاندنەوەی مۆلیدە ئەهلییەکان: زیاتر لە 3700 مۆلیدەی ئەهلی کوژێندراونەتەوە.   هەنگاوێک بەرەو ژینگەیەکی پاکتر یەکێک لە گرنگترین و بەرچاوترین دەستکەوتەکانی پڕۆژەی نیشتمانیی ڕووناکی، کاریگەرییە ئەرێنییەکانی لەسەر ژینگە و تەندروستیی گشتییە، بەهۆی دابینکردنی کارەبای بەردەوام و سەقامگیر لە ڕێگەی تۆڕی نیشتمانییەوە، زیاتر لە 3700 مۆلیدەی ئەهلی (جەنەراتۆری تایبەت) کوژێندراونەتەوە لە شارەکانی هەرێمی کوردستاندا، ئەم مۆلیدانە کە بە سووتەمەنیی دیزڵ کاریان دەکرد، یەکێک لە سەرەکیترین و مەترسیدارترین سەرچاوەکانی پیسبوونی هەوا بوون لە ناوچە شارنشینەکاندا. بەپێی لێکۆڵینەوە ژینگەییەکان، ئەم مۆلیدانە ساڵانە بڕێکی زۆر لە گازی کاربۆن دای ئۆکساید (CO₂)، ئۆکسیدی ئازۆت (NOx) و گەردە نەبینراوەکانی (PM2.5) بەرهەم دەهێنان، کە کاریگەرییەکی ڕاستەوخۆیان لەسەر تەندروستیی هاووڵاتییان هەبوو و بوونە هۆی زیادبوونی نەخۆشییەکانی هەناسەدان، دڵ و خوێن، و هەروەها شێرپەنجە. لەگەڵ کوژاندنەوەی ئەم مۆلیدانە، هەرێمی کوردستان توانیویەتی بە شێوەیەکی بەرچاو هەڵمی کاربۆن کەم بکاتەوە و بەشدارییەکی گرنگ لە پارێزگاریی ژینگەی جیهانی بکات. هەروەها دەنگ و هەڵمی کە یەکێک لە کێشە گەورەکانی ژیانی شارنشینی بوو، بە شێوەیەکی بەرچاو کەمبووەتەوە، ئەمەش بووەتە هۆی باشترکردنی کوالیتیی ژیانی ڕۆژانەی هاووڵاتییان، بەتایبەتی لە ناوچە چڕی دانیشتووانەکاندا لەگەڵ ئەوەشدا، بەم شێوەیە، پڕۆژەی ڕووناکی نەک هەر خزمەتگوزارییەکی باشتری کارەبای دابین کردووە، بەڵکو بووەتە نموونەیەکی سەرکەوتوو لە یەکگرتنی گەشەسەندنی ئابووری لەگەڵ پاراستن ژینگە، و دەسەلمێنێت کە دەکرێت بە پلانی دروست و ئیرادەی سیاسی، هاوسەنگییەک لە نێوان پێداویستییەکانی ئێستا و پارێزگاریی داهاتووی نەوەکانی داهاتوو دروست بکرێت.

سێیەم: بەراوردکاریی نێودەوڵەتی - خەرجی و نرخ

بۆ تێگەیشتن لە قەبارەی ڕاستەقینەی بەهەدەردان لە عێراق و سەرکەوتنی مۆدێلی هەرێمی کوردستان، پێویستە بەراوردێکی نێودەوڵەتی لەسەر دوو بنەمای سەرەکی بکەین: قەبارەی خەرجییەکان و نرخی کارەبا بۆ هاووڵاتی.

خەرجییەکانی عێراق لە بەرامبەر وڵاتانی پێشکەوتوو

عێراق لە ماوەی 18 ساڵدا (2005-2023) زیاتر لە 120 ملیار دۆلاری لە کەرتی کارەبادا خەرج کردووە، بە تێکڕای ساڵانەی 6.67 ملیار دۆلار. لەگەڵ بودجەی 2024 کە 12.5 ملیار دۆلارە، ئەم ژمارەیە زۆر زیاتر دەبێت. ئەم خەرجییە زەبەلاحە هیچ ئەنجامێکی بەرچاوی نەبووە و تەنها 2-4 کاتژمێر کارەبای نیشتمانی دابین دەکرێت.

چوارەم: نرخی کارەبا لە هەرێمی کوردستان لە بەرامبەر جیهان

یەكێك لە گرنگترین پێوەرەكانی سەركەوتنی هەر سیستمێكی كارەبا، نرخی خزمەتگوزارییەكەیە بۆ هاووڵاتی، چونكە ئەم نرخە ڕاستەوخۆ كاریگەری دەخاتە سەر ژیانی ڕۆژانەی خێزانەكان، توانای كارگە بچووكەكان بۆ بەردەوامبوون، و بە گشتی ئاستی ژیانی كۆمەڵگا. لەم چوارچێوەیەدا، نرخی كارەبا لە هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەی پڕۆژەی نیشتمانیی ڕووناكیدا، كە نزیكەی 0.06-0.08 دۆلار بۆ هەر كیلۆوات/كاتژمێرێكە، وەك نموونەیەكی بێوێنە لە كێبڕكێكارانەبوون لەسەر ئاستی جیهان دەردەكەوێت، و ئەمە بە ڕوونی لە خشتەی بەراوردكاریی نێودەوڵەتیدا دەردەكەوێت:

وڵات/کیشوەر، نرخی کارەبا (دۆلار/کیلۆوات/کاتژمێر)
-ئیتاڵیا 0.419
-ئەڵمانیا 0.404
-بەریتانیا 0.399
-تێکڕای ئەورووپا 0.253
-تێکڕای جیهان 0.170
-تێکڕای ئاسیا 0.083
-هەرێمی کوردستان 0.07

ئەم خشتە بەراوردکارییە بە ڕوونی دەری دەخات کە حکومەتی هەرێمی کوردستان لەژێر سەرکردایەتی کابینەی نۆیەمدا، توانیویەتی هاوکێشەیەکی زۆر قورس و پێچەوانە چارەسەر بکات: دابینکردنی کارەبای 24 کاتژمێری بە کوالیتییەکی بەرز و بەردەوامی تەواو، لە هەمان کاتدا بە نرخێک کە نەک تەنها هەرزانترە لە تێکڕای جیهانی (0.170 دۆلار) بە نزیکەی 2.4جار، بەڵکو هەرزانترە لە تێکڕای ئەورووپا (0.243دۆلار) بە نزیکەی 3.6 جار، و هەرزانترە لە ئەڵمانیا (0.404 دۆلار) بە نزیکەی 5.8 جار، و تەنانەت نزیکە لە تێکڕای نرخی ئاسیا (0.083 دۆلار) کە بە گشتی وەک هەرزانترین ناوچەی جیهان دادەنرێت. ئەمە لە کاتێکدایە کە نرخی کارەبا لە عێراقی فیدراڵ، سەرەڕای کوالیتییە زۆر نزمەکەی (تەنها 2-4 کاتژمێر لە ڕۆژێکدا)، بەهۆی پشتبەستنی هاووڵاتیان بە مۆلیدەی ئەهلی بۆ دابینکردنی کارەبای ماوەی ڕۆژ، لە ڕاستیدا زۆر زۆر گرانتر لەسەر هاووڵاتی دەکەوێت، چونکە هەر خێزانێک مانگانە نزیکەی 150-300 دۆلار بۆ سووتەمەنیی مۆلیدە (بەنزین یان دیزڵ) خەرج دەکات، کە ئەمەش واتە نرخی ڕاستەقینەی کارەبا لە عێراق دەگاتە 0.50-0.80 دۆلار بۆ هەر کیلۆوات/کاتژمێرێک، واتە 7-10 جار گرانترە لە هەرێمی کوردستان، و ئەمە سەلماندنی ڕوونی ئەوەیە کە مۆدێلی هەرێمی کوردستان نەک تەنها لە ڕووی کوالیتییەوە، بەڵکو لە ڕووی ئابوورییەوەش، نموونەیەکی بێوێنە و سەرکەوتووە.

پێنجەم: دۆسیەی كارەبا لە عێراق - قەیرانێكی بەردەوام و بەهەدەردانێكی سیستماتیك

دۆخی كارەبا لە عێراقی فیدراڵ، پاش زیاتر لە دوو دەیە لە گۆڕانكارییە سیاسییەكان، حكومەتە یەك لە دوای یەكەكان، و بەڵێنە بێ ئەنجامەكان، وەك برینێكی ساڕێژنەبوو و قووڵ وایە كە بەردەوام سامانی نەوتیی زەبەلاحی وڵات هەڵدەلوشێت و ملیۆنان هاووڵاتیی لە تاریكی و گەرماگەرمی هاویندا و سەرمای زستاندا هێشتووەتەوە، سەرەڕای تەرخانكردنی بودجەی نجومی و خەیاڵی كە دەكرا بە شێوەیەكی دروست بەكاربهێنرابایە، هەموو وڵاتەكە بگۆڕێتە نموونەیەك لە خزمەتگوزاریی باش، بەپێی ئامارە فەرمییەكان كە لە ڕاپۆرتێكی ناوەندی "البیان للدراسات والتخگیگ"دا هاتووە، قەبارەی ئەو پارەیەی لە كەرتی كارەبای عێراقدا لە نێوان ساڵانی 2005 بۆ 2023 خەرج كراوە، ژمارەیەكی نجومی و باوەڕپێنەكراوە: زیاتر لە 120 ملیار دۆلار، بەبێ ئەوەی هیچ گۆڕانكارییەكی بەرچاو یان بنەڕەتی لە ئاستی خزمەتگوزارییەكاندا ڕووبدات، و هاووڵاتیان هێشتا بە هەمان ئازار و ڕەنجە دەژین. بۆ تێگەیشتن لە قەبارەی ئەم بەهەدەردانە و بێ بەرپرسیارێتییە، تەنها لە بودجەی یەك ساڵ، واتە ساڵی 2024، وەزارەتی كارەبای عێراق 18.777 ترلیۆن دینار (نزیكەی 12.5 ملیار دۆلار)ی بۆ تەرخان كراوە، كە ئەم ژمارەیە 29.9%زیادبوونی بەخۆیەوە بینیووە بە بەراورد بە ساڵی 2023، و ئەمەش واتە خەرجی ساڵانە بەردەوامە لە زیادبوون، بەڵام كوالیتی بەردەوامە لە كەمبوونەوە یان لە جێگای خۆیدا وەستاوە، هۆكارە بنەڕەتییەكانی ئەم شكستە مێژووییە، كە وەك نەخۆشییەكی هەرەمی لە جەستەی سیستمی كارەبای عێراقدا بڵاوبووەتەوە، دەكرێت بە چەند خاڵێكی سەرەكی پوخت بكرێنەوە:

یەكەم، گەندەڵیی سیستماتیك و قووڵ، كە ساڵانە نزیكەی 10 ملیار دۆلار لە بودجەی كارەبا بەهۆی گەندەڵی، گرێبەستی وەهمی، كۆمیسیۆنی نایاسایی، و بەڕێوەبردنی خراپ و بێ لێپرسینەوەیەوە بەهەدەر دەچێت و دەچێتە گیرفانی كەسانی گەندەڵ.

دووەم، ژێرخانی كۆن و داڕماو، كە نزیكەی 40%-50%ی كارەبای بەرهەمهاتوو لە تۆڕە كۆن و شكاوەكاندا بەفیڕۆ دەچێت بەهۆی نەبوونی چاككردنەوە و نوێكردنەوە.

سێیەم، پشتبەستنی سیاسی و ستراتیژی بە وزەی هاوردەكراو، كە عێراق بۆ دابینكردنی نزیكەی **40%ی پێداویستیی كارەباكەی، پشت بە گازی هاوردەكراو لە ئێران دەبەستێت، و ئەمەش دەیكاتە بارمتەیەكی سیاسی و ئابووری.

 چوارەم، دیاردەی مۆلیدە ئەهلییەكان، كە زیاتر لە 48 هەزار مۆلیدەی ئەهلی لە شارەكانی عێراقدا كاردەكەن، كە نەك تەنها بوونەتە سەرچاوەیەكی سەرەكیی پیسبوونی ژینگە و ژاوەژاو و نەخۆشییە درێژخایەنەكان، بەڵكو بارگرانییەكی دارایی گەورەشیان لەسەر شانی خێزانەكان داناوە. ئەم هەموو هۆكارانە پێكەوە، سیستمێكی تەواو شكستخواردوویان دروست كردووە كە تێیدا هاووڵاتی لە باشترین حاڵەتدا تەنها 2-4 كاتژمێر كارەبای نیشتمانیی هەیە، و ئەمەش واتە 20-22 كاتژمێر لە ڕۆژێكدا بێ كارەبایە، و ئەمە لە سەدەی 21 دا، لە وڵاتێكی دەوڵەمەند بە نەوت، شەرمەزاری و تراژیدیایەكی گەورەیە.

شەشەم: دوو ڕێچكەی حوكمڕانی، دوو ئەنجامی تەواو جیاواز

بەراوردكردنی دۆخی كارەبا لە عێراقی فیدراڵ و هەرێمی كوردستان، چیرۆكی دوو ڕێچكەی حوكمڕانیی تەواو جیاواز و دوو دیدگای تەواو پێچەوانەمان بۆ دەگێڕێتەوە، كە یەكێكیان ڕێچكەی شكست، بەهەدەردان، و نائومێدییە، و ئەوی دیكەیان ڕێچكەی سەركەوتن، كارایی، و هیوایە. لە لایەكەوە، سیستمێكی سیاسی لە عێراق كە سەدان ملیار دۆلاری بەهەدەر داوە، هاووڵاتیانی لە تاریكیدا هێشتووەتەوە، و سامانی نەوەكانی ئێستا و داهاتووی بە فیڕۆداوە بەبێ هیچ ئەنجامێك، و ئەمە بەڵگەیەكی ڕوونە لەسەر ئەوەی چۆن نەبوونی حوكمڕانیی باش، شەفافیەت، لێپرسینەوە، و ئیرادەی سیاسی، دەتوانێت گەورەترین سامانەكان بگۆڕێت بە هیچ. لە لایەكی دیكەشەوە، ئەزموونێكی سەركەوتوو و نموونەیی لە هەرێمی كوردستان كە لەژێر سەركردایەتی كابینەی نۆیەمی حكومەت بە سەرۆكایەتی بەڕێز مەسرور بارزانیدا، بە دیدگایەكی ڕوون و ستراتیژی، پلانێكی تۆكمە و كرداری، ئیرادەیەكی بەهێز و بێ لەرزۆك، و بەكارهێنانی دروست و ژیرانەی هەر دینارێك لە سامانی گشتی، توانیویەتی كێشەی كارەبا بكاتە مێژوو و بیگۆڕێتە چیرۆكێكی سەركەوتن كە دەبێت لە هەموو ناوچەكەدا باسی بكرێت و فێری لێبكرێت. دەستكەوتەكانی كابینەی نۆیەم لە كەرتی كارەبادا، بەتایبەتی پڕۆژەی نیشتمانیی ڕووناكی، نموونەی زیندوو و بەڵگەی حاشاهەڵنەگرن لەسەر ئەو جیاوازییە بنەڕەتییەی كە حوكمڕانیی باش دەیدروستكات: بە خەرجییەكی كەمتر لە نیوەی عێراق و یەك لەسەر چواری وڵاتە پێشكەوتووەكانی ئەورووپا، هەرێمی كوردستان توانیویەتی كارەبای 24 كاتژمێری بێ پچڕان بۆ 70% دانیشتووان دابین بكات، بە نرخێك كە هەرزانترە لە تێكڕای جیهانی، و بە كاراییەك كە 4 جار باشترە لە ئەڵمانیا و 13 جار باشترە لە عێراق، و ئەمە هەموو سەلماندنی ئەوەیە كە كێشەی كارەبا لە ناوچەكەماندا كێشەی پارە نییە، بەڵكو كێشەی حوكمڕانییە، و كاتێك ئیرادەی سیاسی، دیدگای ڕوون، و حوكمڕانیی باش هەبێت، هەموو شتێك مومكینە، و داهاتوویەكی گەشتر بۆ هەموو هاووڵاتیان دەكرێت بنیاد بنرێت.

سەرچاوەکان:
•پەرلەمانی عێراق - بودجەی وەزارەتی کارەبا (2024)
•وەزارەتی کارەبای حکومەتی هەرێمی کوردستان - کارنامەی کابینەی نۆیەم
•ماڵپەڕی فەرمیی پڕۆژەی ڕووناکی (runaki.gov.krd)
•IEA - World Energy Investment 2024-2025
•World Bank - Infrastructure Overview
•GlobalPetrolPrices.com - Q3 2025